Pamięć absolutna: przekleństwa hipermnezji

Osiem dobiegających właśnie końca sezonów doktora House’a u większości z nas wytworzyło przekonanie, że choroby rzadkie wcale takie rzadkie nie są. Że prosty ból brzucha to sarkoidoza, borelioza, tabes dorsalis, zatrucie miedzią lub anemia sierpowata. I gdy idziemy potem do lekarza, który oznajmia nam, że mamy niestrawność, a już w najgorszym wypadku ostry brzuch lub zapalenie wyrostka, to nie wierzymy w tę prostą diagnozę, powołując się najczęściej na wcześniejszą autodiagnozę wspartą szperaniem w internecie.

Jednak w 999 wypadkach na 1000 ból brzucha to po prostu ból brzucha. Zaś rzadkie przypadki House’a to w istocie rzadkie przypadki, których najczęściej w historii medycyny opisano kilka, kilkanaście, góra kilkadziesiąt. I o takim prawdziwie rzadkim przypadku chciałem dzisiaj opowiedzieć.

XVI-wieczna rycina ilustrująca preparację mózgu. /źródło: flickr; Shaheen Lakhan (CC BY 2.0)

Hipermnezja, bo o tym zjawisku będzie mowa, ma miejsce wówczas, gdy pacjent (chociaż nie wiem, czy można tu mówić o pacjentach, gdyż nie sądzę, aby hipermnezja była sklasyfikowana jako choroba) posiada niesamowicie detaliczną pamięć autobiograficzną. Co to dokładnie oznacza? Otóż takie osoby potrafią przywołać w najdrobniejszych detalach dowolny dzień swojego życia. W odróżnieniu zatem od na przykład chorych z zespołem sawanta, którzy także posiadają niesamowitą pamięć, ale dotyczącą wszystkiego, osoby z hipermnezją mają pamięć egoistycznie wybiórczą: pamiętają wszystko, pod warunkiem że dotyczy to ich samych.

Pierwszy przypadek hipermnezji opisano w literaturze fachowej dopiero 6 lat temu. Nie oznacza to oczywiście, że takie osoby wcześniej nie istniały, ale też, ze względu na charakter hipermnezji, można podejrzewać, że wiele osób, u których występuje, nigdy nie zgłaszały się z tym do lekarza, który mógłby rozpoznać, że coś dziwnego jest na rzeczy. Jestem pewien, że gdybym sam posiadał tak dobrą pamięć, uważałbym to za kuriozum, ale niewarte zawracania sobie i lekarzom głowy. I obwinił zdrową dietę bogatą w orzechy.

W tej oryginalnej pracy z 2006, opublikowanej w piśmie Neurocase, badacze zdefiniowali dwa kryteria, na podstawie których diagnozuje się hipermnezję. Po pierwsze, spędzajanie zdecydowanie większej ilości czasu niż inni rozmyślając o sobie i swojej przeszłości. Innymi słowy: ultraintrowertyczność. Po drugie zaś, posiadanie zdolności przywoływania najdrobniejszych szczegółów z własnej przeszłości. Od chwili opisania historii Jill Price, pierwszego potwierdzonego przypadku autobiograficznej pamięci, oficjalnie rozpoznano i potwierdzono ok. 20 kolejnych. Badania nad tymi osobami wykazały też, że niesamowita pamięć ogranicza się jednak tylko do autobiografii, a pacjenci nie są w stanie wykorzystać tej umiejętności na przykład do osiągania wybitnych wyników w szkole. Do tej pory nie udało się też ustalić przyczyn hipermnezji.

Badanie Jill Price z wykorzystaniem obrazowania metodą rezonansu magnetycznego (ang. MRI) wykazało powiększony płat skroniowy oraz jądro ogoniaste. Obie te części mózgu odpowiadają w jakiś sposób za naszą pamięć. W płacie skroniowym znajduje się hipokamp, odpowiedzialny za pamięć deklaratywną (pamięć o miejscach i wydarzeniach). Jądro ogoniaste zaś ma swój udział w procesach uczenia i odpowiada za pamięć proceduralną (pamięć nabywaną przez bezpośrednie doświadczanie zjawisk).

Hipermnezja powróciła właśnie z hukiem na łamy Neurocase: miesiąc temu pismo opublikowało pracę badaczy amerykańskich opisujących szczególny przypadek pamięci autobiograficznej. Jest on dopiero drugim, po Jill Price, przypadkiem opisanym w piśmie naukowych. I nie bez powodu. Pacjent, w publikacji nazywany po prostu HK, na skutek przedwczesnych urodzin przeszedł retinopatię wcześniaków, której skutkiem była całkowita ślepota. Ciekawostką jednak jest, że pomimo tego, że postrzeganie obrazu jest niezwykle ważne w przetwarzaniu pamięci autobiograficznej, osoby niewidome nie wykazują wyraźnych różnic w jakości czy dokładności swojej pamięci w stosunku do osób widzących.

Pamięć HK zbadano wykonując wywiad. Wybrano losowo cztery daty na każdy rok jego życia, poczynając od trzeciego, z którego to roku pochodzi jego pierwsze wspomnienie. Dało to blisko 80 losowo wybranych dni. Następnie przepytano rodzinę, sąsiadów, znajomych na okoliczność tego, co w życiu HK działo się w te dni. Wreszcie zaś zadano HK pytanie: „Czy możesz opisać, jak wyglądał twój dzień [drugiego stycznia 2001 roku – tu wstaw dowolną z 80 dat]?”. Jego odpowiedzi, często niezwykle szczegółowe, były spisywane, a następnie sprawdzane. Chociaż wcześniejsze wspomnienia HK opisywał w mniej detaliczny sposób, i z mniejszą dokładnością, im późniejsze były daty, tym bardziej szczegółowe i dokładne stawały się jego opisy. Dla wydarzeń mających miejsce między 9 a 12 rokiem życia HK dokładność jego opisów sięgała już 90%. Późniejsze wydarzenia zapamiętane były już bezbłędnie.

Skany MRI wykazały, że u HK powiększona jest prawa połowa ciała migdałowatego – części mózgu odpowiedzialnej za utrwalanie pamięci.

Biorąc pod uwagę jak unikalną umiejętnością jest tak dokładna pamięć autobiograficzna nic dziwnego, że stała się inspiracją dla niezliczonych filmów, książek i seriali. Najświeższym tego przypadkiem jest wyemitowany po raz pierwszy w zeszłym roku kryminalny serial Unforgettable, którego główną protagonistką jest pani detektyw „cierpiąca” na hipermnezję.

Czy jest jednak hipermnezja umiejętnością, którą chcielibyśmy posiadać na co dzień? Chyba nie – w końcu nie bez powodu nie pamiętamy wszystkiego. Nie bez powodu nasz mózg czasem płata nam figla i wypycha pewne wspomnienia z pamięci całkowicie: szczęśliwsi bowiem jesteśmy pamiętając tylko wydarzenia w naszym życiu pozytywne, i chociaż te niemiłe wspomnienia pomagają nam formować się naszej osobowości, to nie zmienia to faktu, że najczęściej chcemy o nich zapomnieć. I chyba pozostaje nam cieszyć się, że zazwyczaj potrafimy – bo jak widać nie wszyscy mogą sobie pozwolić na luksus zapomnienia.

Parker, E., Cahill, L., & McGaugh, J. (2006). A Case of Unusual Autobiographical Remembering Neurocase, 12 (1), 35-49 DOI: 10.1080/13554790500473680

Ally, B., Hussey, E., & Donahue, M. (2012). A case of hyperthymesia: rethinking the role of the amygdala in autobiographical memory Neurocase, 1-16 DOI: 10.1080/13554794.2011.654225