Bojkotować czy nie, czyli koszty publikacji – tl;dr;bs

Od ponad trzech tygodni trwa zataczająca coraz szersze kręgi akcja społeczna dotycząca bojkotu czasopism wydawanych przez holenderską firmę Elsevier – jednego z największych wydawców na rynku pism naukowych i fachowych. Ponieważ polskie media tematu jeszcze nie podjęły (bodajże jedyną większą stroną, która o tym wspomina, jest strona Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich), pomyślałem, że zwrócę Waszą uwagę na ten problem.

O co w ogóle się w tym bojkocie rozchodzi? Zacznijmy od krótkiego crash-kursu dla Czytaczek i Czytaczy, którzy nie parają się nauką i proces publikowania jest im mniej lub bardziej obcy.

O tym, że naukowcy muszą publikować w tej czy innej formie wyniki swoich badań, wiemy dzisiaj prawie wszyscy. W kręgach badawczo-uczelnianych temat zamyka się zdaniem: publish or perish, czyli publikuj lub zgiń. Gdy zaś pojawia się on w kręgach laików, to i tak zawsze znajdzie się jakiś mędrek, który wyjaśni nam szybciutko, że finansowanie nauki oparte jest w dzisiejszych czasach przede wszystkim na wynikach, te zaś w najobiektywniejszy sposób mogą być weryfikowane, gdy są opublikowane. Opublikować pracę można oczywiście i w gazetce parafialnej, ale wtedy mało kto ją przeczyta, a zapewne nikt nie zrozumie. Dlatego oczywiście nie wystarczy publikować – trzeba jeszcze publikować w pismach branżowych, najlepiej międzynarodowych, bo wówczas i zasięg naszych badań jest większy. A większy zasięg oznacza większa sławę dla uczelni, większe szanse na międzynarodowe współprace, większe prawdopodobieństwo, że uda się badaczowi uzyskać nie tylko skromny grant z Narodowego Centrum Tego i Owego, ale także znacznie bardziej hojny w ramach programów unijnych.

Innymi słowy nie ma siły: publikować trzeba.

I jakże taki proces publikacji wygląda? Wyobraźmy sobie, że mamy już te nasze wyniki, że napisaliśmy publikację i jesteśmy gotowi zapoznać świat z naszymi odkryciami. Wówczas znajdujemy pismo, które naszym zdaniem jest najbardziej odpowiednie tematycznie, bo oczywiście nie ma sensu publikować pracy o problemach hormonalnych komarów w czasopiśmie poświęconym antarktycznej hydrologii. W rzadkich wypadkach, gdy odkrycie jest przełomowe, można spróbować uderzyć do pism najbardziej prestiżowych, które jednak poświęcone są nauce w każdej postaci (czyt. nie są wyspecjalizowane): Nature lub Science. Ale znacznie częściej jednak zdecydować się musimy na jakiś magazyn nieco pośledniejszy. Następnie wysyłamy pracę do głównego redaktora pisma. Redaktorzy tacy, w większości przypadków, są badaczami, którzy funkcje redaktorskie pełnią honorowo. Redaktor znajduje dwóch lub trzech recenzentów, którzy są specjalistami podobnej do naszej dziedzinie, i prosi ich o opinię na temat naszej pracy. Recenzenci pastwią się nad nią, nic im się w niej nie podoba, każą dorabiać pomiary, zmieniać podpisy grafik, dodawać do cytowanych prac ich własne. Za to wszystko nie biorą ani pensa/centa/złotówki, ponieważ, podobnie jak redaktor, są naukowcami, którzy recenzowaniem parają się honorowo. Reguła kciuka mówi zresztą, że przeciętny badacz na każdą jedną własną opublikowaną pracę powiniene recenzować przynajmniej dwie cudze.

Gdy ta główna część pracy zostanie wykonanana (za darmo!), jakiś biedny, zarabiający grosze redaktor niższych stopni sformatuje naszą publikację tak, aby wyglądała jak wszystkie inne w danym piśmie, doda parę linków do referencji, poprawi układ grafik. Tak przygotowana praca trafia do pisma.

Należy tu też dodać, że coraz więcej czasopism nie jest już dostępna w wersji drukowanej, w związku z czym przez trafia do pisma mam na myśli trafia na półkę w elektronicznej bazie danych wydawnictwa. I dostęp do takiej bazy wydawnictwo za słoną opłatą udostępnia bibliotekom uniwersyteckim. Dostęp, który oczywiście jest niezbędny, ponieważ, zanim się zabierzemy do jakichkolwiek badań, musimy najpierw sprawdzić, czy ktoś już takich nie wykonał i czy nie będziemy odkrywać od nowa Ameryki…

Podsumowując:

Koszt badacza: dostęp do baz publikacji; całkowite koszty badań; czas spędzony na badaniach i pisaniu publikacji.

Koszt redaktora i recenzentów: czas spędzony na czytaniu, poprawianiu, mailowaniu w tę i we wtę.

Koszt wydawcy: bidny pośledni redaktor, którego pensja to ułamek ułamka ułamka tego, co się za jego pracę od bibliotek wymaga.

Nie muszę chyba podsumowywać, że wydawcy narzucają opłaty za niemal zerowy wkład w proces kreacji publikacji. Łatwo więc zrozumieć, że wiele osób się burzy przeciwko tak działającemu systemowi i szuka innych rozwiązań.

Wariacja na temat loga Elseviera (które oczywiście jest zastrzeżone). /źródło: flickr; nebojsa mladjenovic (CC BY-NC-ND 2.0)

Skąd jednak nagle ten bojkot Elseviera?

Inspiratorzy tego bojkotu – pod którym imieniem i nazwiskiem podpisało się już prawie 7000 badaczy z wielu szanowanych instytucji badawczych – tłumaczą to następująco:

1. [Elsevier] narzuca wyśrubowane ceny subskrypcji pojedynczych pism;

2. W świetle tych cen jedyną realistyczną opcją dla wielu bibliotek jest zgoda na kupowanie dużych tzw. „paczek”, które zawierają wiele pism, których te biblioteki wcale nie potrzebują. Elsevier w ten sposób zarabia krocie wykorzystując fakt, że niektóre z ich pism są niezbędne.

3. [Elsevier] popiera SOPA, PIPA oraz Research Works Act, których celem jest ograniczenie wolnego dostępu do informacji.

O co chodzi w punkcie drugim? Już wyjaśniam. Według autorów tego tekstu (trudno mi się samemu wypowiadać, bo w końcu nie prenumeruję niczego osobiście) ceny subskrypcji pojedynczych pism są bardzo wysokie. Teoretycznie więc bardziej opłacałoby się zakupić subskrypcję łączoną na kilkanaście czy kilkadziesiąt pism interesujących z punktu widzenia danej instytucji badawczej. Najwyraźniej jednak Elsevier nie pozwala wybierać, które pisma znajdują się w jakim zestawie. Oznacza to, że jeśli na przykład Instytut Badań nad Rakiem chciałby mieć dostęp do (hipotetycznych) pism Cancer Research oraz Journal of Cancer Research, a te znajdowałyby się w dwóch różnych paczkach, to musiałby wykupić obie te paczki! Jeśli rzeczywiście jest to prawda – chociaż przedstawiciele Elseviera gorąco temu zaprzeczają – to powodów do oburzenia jest w istocie bardzo wiele.

Jedno jest pewne, jeśli Elsevier z tonu nie spuści, to narobi sobie baardzo dużo czarnego pijaru. No i żebyście nie mieli wątpliwości: to nie jest tak, że badacze nie mają innej broni oprócz petycji. Jedyne czego im najczęściej brakuje, to organizacja i inicjatywa. O czym Elsevier się już boleśnie przekonał na przykład w 2006 roku, gdy cała redakcja pisma matematycznego Topology zrezygnowała z pracy w proteście dotyczących właśnie wysokich cen subskrypcji. I pod egidą Londyńskiego Towarzystwa Matematycznego założyła nowe pismo, Journal of Topology. Oba wciąż się ukazują, ale Impact Factor nowego pisma jest dwukrotnie wyższy niż oryginału, co dla Elseviera powinno być srogą nauczką.

Innym rozwiązaniem cenowego konundrum jest zaś koncept Otwartej Nauki, według którego dostęp do wyników naukowych powinien być bezpłatny dla każdego obywatela. Ponieważ koniec końców badania finansowane są z kieszeni podatników, czemu więc podatnicy nie mogliby mieć wglądu w owoce tych badań. Pewnego oporu materii ze strony wydawnictw naukowych należy się oczywiście spodziewać – i komentarzy w stylu u nas płaci się też za prestiż publikacji – ale jestem pewien, że nawet przy biznesowym podejściu wydawnictw da się znaleźć wyjście z sytuacji, które zadowoliłoby wszystkich.

Tymczasem w Polsce być może doczekamy się niedługo otwartego dostępu do treści naukowych. A może i nie. A jakże cudownie by było, gdybyśmy doczekali islandzkiego eldorado. Tylko obawiam się, że w obecnej sytuacji na licencję dla 38 milionów ludzi (w odróżnieniu od 300 tysięcy Islandczyków), to nas raczej nie stać…