O szkodliwym GM, szczurach i raku

GMO pod ostrzałem

Tydzień temu czasopismo Food and Chemical Toxicology opublikowało pracę¹ dotyczącą długoterminowej toksyczności genetycznie modyfikowanej kukurydzy odpornej na herbicyd Roundup. Francuska grupa badaczy sprawdzała, jaki wpływ ma ta produkowana przez znienawidzoną w pewnych kręgach firmę Monsanto, a dozwolona na rynku europejskim, odmiana kukurydza na zdrowie szczurów.

Zacznijmy od początku, czyli od samej publikacji i badania, które ta praca opisuje:

– Badanie prowadzono na przestrzenii dwóch lat – tyle mniej więcej czasu, ile żyje przeciętny szczur – na 200 szczurach. Szczurom w diecie podawano albo kukurydzę NK603 albo kukurydzę niemodyfikowaną.

– Szczury na przestrzeni tych dwóch lat regularnie badano pod kątem ich zdrowia, a także mierzono wiele różnych parametrów fizjologicznych: badano próbki krwi, moczu, poziom hormonów płciowych, zawartość bakteryjną kału, a u zmarłych zwierząt przeprowadzano solidną sekcję.

– Śmierć szczurów po pewnym okresie przejściowym uważano za spowodowaną po prostu naturalnym starzeniem się. Odkryto, że wśród szczurów z grupy kontrolnej tylko 30% samców i 20% samic zmarło przed upłynięciem tego okresu, podczas gdy w grupach karmionych kukurydzą GM było to odpowiednio 50% samców i 70% samic (co te wszystkie procenty oznaczają – później).

– Śmiertelność szczurów nie była proporcjonalna do zawartości kukurydzy GM w diecie.

– Dwa pierwsze szczury z grupy karmionej kukurydzą GM, które zmarły – rok wcześniej niż pierwszy szczur z grupy kontrolnej – musiały być poddane eutanazji, gdyż chorowały na tzw. Guz Wilmsa – skądinąd bardzo nieprzyjemną odmianę złośliwego nowotworu nerki. Pierwsza szczurza samica w jednej z grup karmionych kukurydzą GM zmarła na raka piersi (na gruczolakowłókniaka).

– Ogólne wnioski były zaś takie, że szczury karmione kukurydzą GM umierały wcześniej niż te z grupy kontrolnej, i zwłaszcza samice często z powodu nowotworów sutka.

Czyli skandal i granda i woda na młyn przeciwników GMO. No bo przecież pokazano, że GM powoduje raka, a badanie nie było finansowane – dla odmiany – przez firmę GMO produkującą, więc na pewno było rzetelne i solidne i niepodważalne. Tylko czy naprawdę było?

Jak się robi wiadomości

Wątpliwości dotyczące tej pracy pojawiały się bowiem jeszcze zanim została ona opublikowana. Zanim przejdziemy do badań, zerknijmy jednak na okoliczności publikacji. Bo jest i na co zerkać.

W ostatnich latach coraz bardziej popularne staje się ogłaszanie wyników badań – zwłaszcza tych rewolucyjnych – na konferencjach prasowych organizowanych na chwilę zniesienia prasowego embarga. Czym jest embargo? Otóż wiele pism mając przygotowaną interesująca publikację, o której wiadomo, kiedy dokładnie się ukaże, udostępnia jej treść wybranej grupie dziennikarzy czy instytucji prasowych po to, aby mogły one przygotować odpowiednio zrównoważone materiały, zebrać opinie od fachowców i ekspertów. Jednocześnie wybrańcy ci nie mogą publikować swoich tekstów przed upłynięciem godziny zero. Jest to ukłon w stronę superszybkiego świata informacji: każdy reporter chce swój tekst dotyczący danej historii umieścić jak najszybciej w druku, ale z drugiej strony w interesie autorów publikacji jest, aby ta treść miała ręce i nogi, a nie była tylko jednym naprędce skleconym akapitem przekłamującym, chcący czy niechcący, zawartość pracy naukowej.

W przypadku pracy o szczurach i kukurydzy ogłoszone zostało embargo, a praca została udostępniona dziennikarzom naukowym, a jakże. Problem pojawił się jednak, gdy od tychże dziennikarzy zażądano podpisania umowy o traktowaniu materiałów jako poufnych i o niedzieleniu się wiedzą o nich z nikim przed upłynięciem embarga. Co w praktyce oznaczało, że dziennikarze co prawda mieli dostęp do pracy wcześniej, ale nie byli w stanie zasięgnąć opinii ekspertów, którzy ich tekstom mogli nadać głębszy wymiar, bez łamania umowy o poufności. Nie trzeba tutaj geniusza, żeby zobaczyć, że takie embargo mija się kompletnie z celem. Miało ono jednak niewątpliwie jeden cel, który zapewne osiągnięto: budowanie napięcia aż do czasu konferencji prasowej, na której ogłoszono publikację pracy. Niektórzy z Was będą może pamiętać podobne stopniowanie emocji przy publikacji o arsenowych bakteriach w Science w grudniu 2010 roku oraz przy publikacji o Darwiniusie  w maju 2009 w PLoS ONE.

Nie powinno też umknąć naszej uwadze to, że główny autor pracy, Gilles-Eric Séralini, jest o krok od publikacji książki Tous Cobayes?, co można zdaje się przetłumaczyć jako Wszyscy jesteśmy teraz królikami doświadczalnymi?, która opowiada historię całego projektu, a której towarzyszy także film dokumentarny. Innymi słowy dziwaczne embargo w tym przypadku równa sie nieco nachalnemu marketingowi produktów ubocznych (chociaż finansowo dla autora zapewne raczej priorytetowych). Więcej o historii otaczającej publikację pracy poczytać możecie tutaj.

Szczur szczurowi nierówny

Od momentu publikacji pracy posypała się na nią jednak także krytyka znacznie bardziej merytoryczna, niż tylko utyskiwanie rozpuszczonych jak dziadowskie bicze dziennikarzy. Profesor Maurice Moloney z instytutu badawczego Rothamsted Research, w którym prowadzi się badania na roślinach, mówi na przykład, że w publikacji znajduje się wiele niedociągnięć, które powinny zostać skorygowane w trakcie procesu recenzji. Dziwne statystyki, niechlujnie zaprezentowane dane, a przede wszystkich problemy z samym projektem doświadczenia powodują, że na wyniki trudno patrzeć bez poważnych wątpliwości. Profesor David Spiegelhalter z Cambridge dodaje, że jego zdaniem metody, narzędzia statystyczne i ogólnie całokształt publikacji są poniżej standardów i wyraził zaskoczenie, że praca została w ogóle zaakceptowana do publikacji.

Szczur albino ze szczepu Sprague Dawley, który został użyty w badaniu. /źródło: wiki; Jean-Etienne Minh-Duy Poirrier (CC BY-SA 2.0)

A konkrety?

– Rozmiar prób: w poszczególnych grupach znajdowało się w po 10 szczurów. Chociaż całkowita liczba 200 szczurów brzmi początkowo imponująco, gdy zacznie się ją dzielić na poszczególne grupy i kontrole, na końcu zostają grupki tak małe, że trudno z wyników dla nich wyciągać jakiekolwiek statystycznie znaczące wnioski. I tak na przykład wspomniane uprzednio 20% grupy – okazało się być dwoma szczurami!

– Brak kontroli: w tym nawale kontroli takich i śmiakich, karmienia szczurów kukurydzą GM, kukurydzą nie GM, kukurydzą zawierającą ślady herbicydu i nie zawierającą, zapomniano o najważniejszej. O karmieniu szczurów dietą po prostu nie zawierającą kukurydzy w ogóle.

– Wybiórcze dane: autorzy pracy w publikacji piszą tak „Nie wszystkie dane mogły być zaprezentowane w jednej pracy, dlatego tutaj opisano tylko te najbardziej istotne”. Innymi słowy, opisane wyniki są z gatunku pick and mix, co wątpliwości budzi i budzić powinno zawsze, bo sygnalizuje, że niewygodne dane mogły zostać schowane do szuflady.

– Szczurzy szczep: jeden z najpoważniejszych zarzutów związany jest z kosmicznymi wnioskami wysnutymi na przykładzie kilku szczurów, które zmarły na raka. Otóż w badanich stosowano szczep szczurów laboratoryjnych Sprague Dawley. Szczep ten w badaniach biomedycznych stosowany jest bardzo często, bo zwierzęta są spokojne i łatwo nad nimi panować. Jednak już od prawie 30 lat² wiadomym jest, że szczury z tego szczepu na starość spontanicznie zapadają na różnego rodzaju nowotwory.

– Mechanizm: nawet zakładając, że praca prezentuje prawdziwe zjawisko, co do czego można mieć poważne i uzasadnione wątpliwości, brak w niej jednego ważnego elementu – wyjaśnienia. Jaki mianowicie byłby mechanizm wywołujący u szczurów jedzących kukurydzę GM nowotwory? Czym wywołane byłoby to, że były to nowotwory tak różne? Dlaczego szczury, w których diecie było więcej kukurydzy GM, miały mniejszą śmiertelność niż te, które dostawały modyfikowanej kukurydzy mniej?

Bez chociaż próby odpowiedzi na te pytania, a za to w połączeniu z brakiem części danych i kiepską analizą pozostałej części, trudno oprzeć się wrażeniu, że publikacja jest w dużym stopniu konfabulacją.

Syndrom jednego projektu

Andrew Revkin, piszący naukowego bloga w New York Timesie, nazwał tę sytuację syndromem jednego projektu (ang. single-study syndrome). O co się rozchodzi? Rozchodzi się o typowe dla grup poparcia kontrowersyjnych koncepcji naukowych podpieranie się w swoich wywodach pojedynczymi pracami, których jedynym wydawałoby się celem jest dowiedzenie, że dana grupa ma rację. I nie ma znaczenia, jak mówi Revkin, jak słaba jest dana praca lub jak wątpliwe jej wyniki. Ważne, że dowodzi ona racji: tego, że GMO jest szkodliwe. Tego, że globalne ocieplenie nie istnieje (tudzież nie jest spowodowane przez człowieka). Tego, że chemtrailsy nas trują. I tak dalej, i tym podobne.

Jeden z czytelników Revkina, profesor Eisen z Berkeley, zareagował na jego tekst pisząc, że natura całej dziedziny jest po prostu taka, że większość badaczy zajmuje się nie tyle uprawianiem nauki, co próbą udowodnienia, że albo jedna albo druga strona ma rację³.

Problem z przekazem wiadomości o odkryciach naukowych polega bowiem na tym, że media oczekują wielkiego bang. Albo chociaż małego bang, jeśli nie może być wielkie. Nauka natomiast nie działa w ten sposób. Nie jest skakaniem od odkrycia do odkrycia, ale ciągłym, powolnym procesem, w trakcie którego dokonują się małe zmiany w naszym rozumieniu rzeczywistości. Pod presją jednak mediów masowych zdarza się, że badacze próbują swoją pracę przedstawić jako rewolucję odmieniającą oblicze świata. Sprzedaje się to świetnie w wieczornych wiadomościach i napędza tabloidowych felietonistów, ale nijak się niestety zazwyczaj ma do rzeczywistości.

Co do pracy Seraliniego i kolegów, trzeba zaznaczyć, że praca nie dowodzi braku szkodliwości GMO. Tego po prostu na podstawie przedstawionych – jak widzieliśmy mocno wybrakowanych – danych i analiz nie da się jednoznacznie i bez żadnych wątpliwości stwierdzić. Ba, nie da się tego stwierdzić nawet dwuznacznie i po uwzględnieniu wątpliwości. Praca po prostu jest dziurawa jak sito – badania źle zaplanowane, dane źle przedstawione i zanalizowane, interpretacja przestrzelona. Wyciąganie z niej zatem jakichkolwiek wniosków w którąkolwiek stronę jest jak wróżenie z fusów. Z tą tylko różnicą, że wróżenie z fusów jest tańsze i szybsze.

1. Gilles-Eric Séralini, Emilie Clair, Robin Mesnage, Steeve Gress, Nicolas Defarge, Manuela Malatesta, Didier Hennequin, Joël Spiroux de Vendômois (2012). Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize Food and Chemical Toxicology : 10.1016/j.fct.2012.08.005

2. J. D. Prejean, J. C. Peckham, A. E. Casey, D. P. Griswold, E. K. Weisburger, and J. H. Weisburger (1973). Spontaneous Tumors in Sprague-Dawley Rats and Swiss Mice Cancer Research, 33, 2768-2773

3. Eisen napisał dosłownie: “It’s a really messed up field”. Nic dodać, nic ująć.

4. O historii przeczytałem po raz pierwszy na blogu Embargo Watch – i stąd ta wydawnicza perspektywa. Po przygotowaniu tego tekstu postanowiłem jednak rzucić okiem na dyżurny polski blog o GMO – i zobaczyć, co jego autor, Wojciech Zalewski, ma do powiedzenia w temacie. I chociaż GMO Obiektywnie o Seralinim dużo nie mówi, to jednak udostępnia imponującą kolekcję linków do tekstów komentujących publikację. Z którymi warto się zapoznać, bo oprócz licznych wpisów blogowych znajdują się tam takie perły, jak na przykład ta analiza jednej z ilustracji w publikacji Seraliniego (pokazująca bardzo dobrze, o co chodzi z tą zagmatwaną i słabą analizą danych).