Plagiatu wszystkie odcienie szarości

Przedwczoraj na blogu Emanuela Kulczyckiego Warsztat Badacza ukazał się nowy wpis na temat tego, jak dyskurs naukowy przenosi się dzisiaj często na łamy mediów społecznościowych. Przyczynkiem do wpisu była wymiana ciosów pomiędzy dwoma polskimi historykami: dr. Antonim Grabowskim oraz profesorem Andrzejem Radzimińskim.

Grabowski niedawno umieścił na swoim profilu na Academia.edu recenzję popularnonaukowej książki Radzimińskiego, w której zarzucił profesorowi plagiat prac co najmniej trzech różnych autorów. Radzimiński odpowiedział, również na Academia.edu, po pierwsze sugerując, że standardy są inne dla prac popularnonaukowych, niż naukowych, a po drugie grożąc, że jesli Grabowski nie przeprosi, to zostanie pozwany za zniesławienie.

Chociaż celem wpisu Emanuela było zwrócenie uwagi na aspekt mediów społecznościowych i coraz częstszego przenosenia się naukowych debat do mediów społecznościowych – co w świecie anglojęzycznych jest raczej normalką – to toczące się pod wpisem dyskusja, raczej nie niespodziewanie, bardzo szybko skierowała się w stronę tego, czy zapożyczenie cudzego tekstu verbatim (tak, znowy użyłem tego słowa, proszę mnie pozwać!) bez zaznaczenia, że jest to cytat, jest plagiatem, czy też nie.

Wrażenie odniosłem, że większość komentatorów (ze mną na czele) jest zdania, że profesor Radzimiński plagiatu się dopuścił. Jednak pojawił się anonimowy głos powtarzający z uporem maniaka, że bynajmniej, i że cała reszta dyskutantów po prostu nie rozumie realiów prac popularnonaukowych.

Wydaje mi się, że na większość stwierdzeń broniących profesora Radzimińskiego odpowiedziałem w dyskusji (polecam zajrzeć, zawsze można się dowiedzieć czegoś nowego). Na zarzuty, że się nie znam, że nie rozumiem podstaw i tak dalej, postanowiłem nie odpowiadać – osoby, które mnie znają (zarówno jeśli chodzi o bloga, jak i o moją pracę zawodową), zrozumieją szybko dlaczego. Pomyślałem jednak, że warto się odnieść nieco tylko szerzej do jednej powracającej jak (zgniły) bumerang myśli: że plagiat nie jest plagiatem, gdy w bibliografii pojawia się odnośnik do pracy, z której skradziono treść, oraz że splagiatowanie zaledwie kilku stron w pracy, która ma ich kilkaset, nie jest poważnym problemem.

Czym więc jest plagiat? Jeden z komentatorów przytoczył w dyskusji definicję za opracowaniem Zespołu ds Dobrych Praktyk Akademickich, która mówi:

Kto przywłaszcza sobie cudzy utwór lub jego fragement, bez względu na jego wielkość, poprzez całkowite pominiecie informacji o źródle bądź podanie jej w formie niepozwalającej odbiorcy zidentyfikować zapożyczonych elementów utworu, ten dopuszcza się plagiatu. […] Naganne jest nie tylko całkowite zatajenie poczynionego zapożyczenia (w oryginalnej formie znakowej lub w zmienionej), lecz równiez ogólnikowe bądź nieprecyzyjne przywołanie źródła (np. wskazanie źródła tylko w bibliografii lub sygnalizowanie referowania tam, gdzie się cytuje).

W zasadzie nie wiem, jak ktokolwiek przeczytawszy tę definicję i zajrzywszy to recenzji Grabowskiego może mieć jeszcze wątpliwości, że plagiat miał miejsce. Radzimiński próbował tłumaczyć się mówiąc, że praca była popularnonaukowa, a takie uznawane są za źródła wtórne. Tyle tylko, że bycie źródłem wtórnym, a bycie kopią, to nie to samo. Dodam też, że powyższa definicja nie ogranicza się do prac naukowych – dotyczy ona wszelkiego rodzaju utworów!

Tłumaczenie, że praca powinna zostać poddana innym standardom oceny jakości, gdyż nie jest prezentuje oryginalnych wyników, a także bo jest przeznaczona dla czytelników „niefachowych”, jest jak tłumaczenie, że normalnemu klientowi w restauracji można podać posiłek wykonany z gorszej jakości składników niż krytykowi jedzenia, gdyż ma gorzej wyrobione kubki smakowe (co jest nie tylko wierutną bzdurą, ale i oszustwem, nawet jeśli biedny klient nie zdaje sobie z tego sprawy).

Radzimiński rzuca jeszcze drugi argument: że nawet jeśli zapożyczył, to niedużo. I że wydawnictwo sprawdziło jego książkę i znalazło tylko 5% podobieństwa. I Radzimiński uważa, że to jest wartość nikła i nie ma się o co oburzać. Tyle tylko, że te 5% to o 5% za dużo!

Wyobraźmy sobie bowiem taką sytuację: złodziej włamuje się do domu Kulczyka i kradnie telewizor warty 1000 złotych. Czy policja nie powinna go ścigać, bo Kulczyk ma miliardy, więc 1000 złotych go nie zaboli? Nie, kradzież to kradzież. Albo: na ulicy pobito człowieka łamiąc mu przy tym nogę. Czy policja nie powinna ścigać sprawców, bo przecież to tylko jedna kość, a mogli połamać mu wszystkie? Nie, pobicie to pobicie. Albo: pijany kierowca potrącił przechodnia. Czy prokurator powinien odpuścić oskarżenia, bo we krwi kierowcy było 0.3 promila, a mogło być 3 promile? Nie, jazda po pijanemu to jazda po pijanemu.

I tylko z jakiejś niewiadomej przyczyny Radzimiński i jego fanklub uważają, że podczasa gdy wszystkie inne przestępstwa działają na zasadzie zerojedynkowej, kradzież własności intelektualnej – bo tym właśnie jest plagiat – w jakiś sposób nie znajduje się w tej samej kategorii. I czasem można się jej dopuścić i nie ma w tym nic zdrożnego.

I jest to raczej symptomatyczne w polskim świecie akademickim, zarówno wśród badaczy, jak i studentów, w polskich szkołach, ale także w polskim świecie artystycznym (vide: mój przykład plagiatu dokonanego skądinąd lubianej przeze mnie pani Pakosińskiej), że własność intelektualna traktowana jest według innych kryteriów niż każda inna własność.

Muszę więc tutaj podkreślić jasno i wyraźnie, że inną własnością nie jest. Że kradzież własności intelektualnej powinna być traktowana jak każda inna kradzież – i mam szczerą nadzieję, że doczekamy się czasów, gdy będzie też jako taka traktowana przez polskie prawo. Wspaniałym krokiem we właściwym kierunku było w zeszłym tygodniu orzeczenie sądu w sprawie innego naukowego plagiatu, w którym sędzia Mateusz Bartoszek (imię przywołuję w całości, bo sędziemu należą się tutaj oklaski jakich mało) stwierdził:

Nie można się zgodzić, że szkodliwość społeczna tego czynu jest nieznaczna.

Amen.

Update: W czasie, gdy ja przelewałem na ekran swoje żale, Emanuel umieścił aktualizację: profil Academia.edu Radzimińskiego pojawił się ponownie (po wczorajszym zniknięciu) wraz z oświadczeniem, w którym profesor przyznaje się do winy i przeprasza Grabowskiego. I możnaby temu przyklasnąć, gdy nie jedno (albo i więcej) ale: że mętne tłumaczenia profesora w kwestii tego, co jego zdaniem jest, a co nie jest plagiatem, a także jaka ilość plagiatu jest dopuszczalna, padły zanim jeszcze uznał, że pora za plagiat przeprosić.

Czyli: profesorowi jest przykro, że popełnił plagiat, bo widzi, że popełnił, ale jeszcze kilka dni temu uważał, że wszystko jest porządku. Nie do końca jestem przekonany, na ile szczere są takie przeprosiny, a na ile wynikają z chłodnej kalkulacji, że lepiej się przyznać i ponieść niewielką karę, niż iść w zaparte i skończyć znacznie gorzej. I tego się raczej nigdy nie dowiemy, a niesmak i tak pozostał.